Úc cấm trẻ em dùng mạng xã hội: Việt Nam có nên thực hiện tương tự?

Lệnh cấm trẻ dưới 16 tuổi dùng mạng xã hội bắt đầu từ 10.12, yêu cầu toàn bộ các nền tảng như TikTok, Facebook, Instagram, YouTube... phải tuân thủ chặt chẽ nếu không sẽ đối mặt với án phạt lên đến 49,5 triệu AUD (871 tỉ đồng). Quy định đã tác động tới khoảng một triệu trẻ em ở Úc, đảm bảo các em sẽ có tuổi thơ đúng nghĩa và giúp phụ huynh yên tâm hơn, theo tuyên bố chính thức của Thủ tướng Úc Anthony Albanese.

Vì sao dưới 16 tuổi?

Trao đổi với Thanh Niên, thạc sĩ Vũ Bích Phượng, giảng viên tâm lý học Trường ĐH RMIT Việt Nam, nhận định việc Úc lựa chọn 16 là mốc tuổi dỡ lệnh cấm mạng xã hội tới từ nhiều nguyên nhân. Thứ nhất, độ tuổi này đánh dấu mốc hầu hết thanh thiếu niên có thể xử lý các rủi ro trực tuyến tốt hơn và bắt đầu chuẩn bị cho hành trình trưởng thành. Thứ hai, 16 cũng là độ tuổi lao động hợp pháp và được phép lái xe máy dung tích nhỏ ở một số quốc gia như Việt Nam.

Một nguyên nhân quan trọng khác là những vấn đề sức khỏe tâm thần thường biểu hiện rõ nhất trong giai đoạn tiền dậy thì (9-12 tuổi) và đầu dậy thì (13-15 tuổi). Vì lẽ đó, "lệnh cấm truy cập mạng xã hội dưới 16 tuổi là để nhắm vào giai đoạn có nguy cơ cao nhất", theo cô Phượng.

"Nếu Việt Nam áp dụng lệnh cấm tương tự, tôi nghĩ 16 là độ tuổi hợp lý. Thế nhưng một số nước như Đan Mạch lại cho rằng lệnh cấm chỉ nên áp dụng cho trẻ dưới 15 tuổi. Chúng ta chưa có một con số nhất định và nó có thể khác nhau tùy thuộc vào văn hóa, hệ thống pháp luật hiện hành ở mỗi quốc gia", nữ giảng viên nêu ý kiến.

Tuy nhiên, cô Phượng cho rằng thay vì cấm hoàn toàn mạng xã hội, một giải pháp hiệu quả hơn là yêu cầu các tập đoàn công nghệ tạo ra một môi trường trực tuyến an toàn hơn, chẳng hạn như làm cho chức năng báo cáo dễ sử dụng hơn, cung cấp lựa chọn cài đặt an toàn cho trẻ.... Chúng ta cũng có thể xem xét mô hình "truy cập dần theo cấp độ", như trẻ từ 14 tuổi bị hạn chế nghiêm ngặt, 14-15 nới lỏng hơn còn từ 16 trở lên dùng như bình thường.

Sở dĩ thạc sĩ Phượng đề xuất như vậy là vì việc thực thi lệnh cấm không thể đơn giản, nhất là khi thực tế hiện nay nhiều trẻ em Việt Nam xem video ngắn trên TikTok, Facebook bằng điện thoại của cha mẹ hay ông bà. Chưa kể, nhiều nền tảng không yêu cầu người dùng phải đăng nhập mới xem được nội dung, tạo cơ hội cho các em có thể lướt mạng dễ dàng dù có ban hành lệnh cấm.

Lệnh cấm mạng xã hội tiềm ẩn hệ lụy gì?

Tiến sĩ Gordon Ingram, giảng viên cấp cao ngành tâm lý học tại ĐH RMIT Việt Nam, cũng đồng tình với việc có nhiều rào cản khiến lệnh cấm được đảm bảo thực thi 100%. Bởi thực tế, trong khi trẻ em gái hay sử dụng các mạng xã hội "cổ điển" như Instagram, TikTok, thì các bé trai lại dành nhiều thời gian chơi game với bạn bè. "Thực tế, các nền tảng game trực tuyến có tính chất như mạng xã hội. Tại đây, trẻ kết nối xã hội thông qua trò chơi trực tuyến thay vì nhấn 'thích' hoặc bình luận thông thường", ông Ingram phân tích.

Cũng theo tiến sĩ Ingram, mạng xã hội không phải lúc nào cũng gây hại, bởi các em có thể dùng nó để chia sẻ ý tưởng, hợp tác và học hỏi từ bạn bè đồng trang lứa. Vì lẽ đó, lệnh cấm có thể làm gián đoạn sự hợp tác tích cực này theo những cách khó lường trước.

"Về lâu dài, việc cấm mạng xã hội có thể khiến các em phụ thuộc nhiều hơn vào trí tuệ nhân tạo (AI) thay vì hợp tác với bạn bè. Các em còn có khả năng chuyển qua các nền tảng nhắn tin như Zalo hoặc các nền tảng game như Discord hay Roblox, nơi các kết nối và hoạt động của trẻ ít bị phụ huynh nhìn thấy hơn so với các mạng xã hội truyền thống có trang cá nhân công khai như Facebook, Instagram", nam giảng viên nhận định với Thanh Niên.

"Những nền tảng này thậm chí có thể mang lại nhiều rủi ro hơn cho trẻ", thầy cảnh báo.

Vì thế, tiến sĩ Ingram kêu gọi các bên liên quan tập trung hơn vào việc giáo dục trẻ em, phụ huynh về các rủi ro trực tuyến, giúp trẻ nhận thức rõ hơn về những mối nguy trên mạng và giúp phụ huynh hiểu rõ hơn cách con mình đang sử dụng công nghệ. Đó chính là cách tiếp cận "an toàn kỹ thuật số" được Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) khuyến nghị, có thể là cơ sở để Việt Nam tham khảo thay vì ban hành lệnh cấm hoàn toàn.

"An toàn kỹ thuật số cũng có nghĩa là vận động các công ty công nghệ tích hợp thêm nhiều tính năng an toàn vào ứng dụng và thuật toán, đồng thời thúc đẩy các nhà nghiên cứu, thiết kế cân nhắc kỹ hơn quan điểm và hoạt động của giới trẻ. Qua đó, chúng ta có thể xây dựng mạng internet an toàn, toàn diện, phù hợp hơn với nhu cầu của trẻ và bảo vệ trẻ khỏi những nguy cơ dễ bị tổn thương", tiến sĩ Ingram chia sẻ.

Vai trò quan trọng của phụ huynh

Từ góc nhìn làm phát triển phần mềm và đang điều hành một doanh nghiệp ở lĩnh vực công nghệ, anh Phạm Trọng Khang nhận định mạng xã hội đã "thay đổi rất nhiều". Bởi lẽ, những ngày trước chúng ta lên mạng chủ yếu để đọc tin tức và theo dõi hoạt động của bạn bè. Còn ngày nay, mạng xã hội giống như một "siêu chợ nội dung", nơi ai cũng có thể đăng và hàng tỉ nội dung được "bày" ra trước mặt chúng ta mỗi ngày.

"Vấn đề là người dùng không thể xem hết, nên các nền tảng phải dùng 'thuật toán' để quyết định đưa cái gì lên trước. Nói đơn giản thuật toán của mạng xã hội thường sẽ được thiết kế với vài mục tiêu: Giữ người dùng ở lại càng lâu càng tốt, khiến người dùng tương tác nhiều, từ đó hiển thị được nhiều quảng cáo hơn. Để làm được điều này, hệ thống phải 'học' rất kỹ thói quen của từng người", anh Khang phân tích.

Điều này khiến mạng xã hội dần trở thành một "quán quen", mỗi lần người dùng đăng nhập vào là hệ thống lại nhớ chính xác "món" họ thích và mang ra liên tục. "Mới đầu thì rất 'đã', nhưng lâu dần mình lại bị 'giam' trong một vòng tròn nội dung lặp đi lặp lại, ít cơ hội nhìn thấy những góc khác của thế giới", anh Khang chia sẻ với Thanh Niên.

"Điều này dễ dàng khiến trẻ xem hết video này đến video khác, bị ám ảnh bởi các nội dung không phù hợp với lứa tuổi hay hình thành những kỳ vọng, nỗi sợ và thói quen không lành mạnh mà cha mẹ đôi khi không kịp nhận ra", anh Khang nhận định.

Tuy nhiên, dù mạng xã hội có mặt tối và tạo cảm giác "mất kiểm soát", song với vai trò là một người làm công nghệ và cũng là một người cha, anh Khang không chọn giải pháp cấm hẳn. Thứ nhất là vì internet và mạng xã hội đã trở thành một phần của cuộc sống. "Cấm trẻ dùng mạng xã hội giống như cấm con ra đường vì ngoài đường có tai nạn", anh ví von.

Thứ hai, nếu chỉ cấm cản một cách máy móc mà không đưa ra giải thích lẫn hướng dẫn rõ ràng, trẻ sẽ tìm nhiều cách "lách" như lập tài khoản ẩn hay mượn điện thoại của người lớn. Khi này, cha mẹ không những không bảo vệ được con mà còn mất luôn khả năng quan sát và đồng hành. Chưa kể, mạng xã hội có nhiều nội dung chất lượng. Nếu được dùng có chọn lọc, đây là một nguồn tài nguyên rất tốt cho việc tự học và phát triển, theo anh Khang.

"Dù có cấm tới đâu, rồi cũng sẽ đến thời điểm con đi học xa, đi làm, sống độc lập và tự do tiếp xúc với mạng xã hội. Nếu từ nhỏ, con chỉ được 'giữ trong lồng kính', không có cơ hội học cách sử dụng an toàn, thì khi ra ngoài các em sẽ càng dễ bị sốc, bị cuốn theo đám đông hoặc bị thao túng", anh Khang lo lắng.

Thế nên, quan điểm của anh Khang là kết hợp 3 thành tố: Quản lý chủ động, giáo dục kỹ càng và đồng hành lâu dài, thay vì cấm đoán và trông chờ mọi thứ vào nhà trường hoặc các nền tảng mạng xã hội. Mục tiêu cuối cùng không phải là "giữ con tránh xa internet", mà là giúp con có đủ kỹ năng và bản lĩnh để sống tốt trong một thế giới chắc chắn luôn có internet và mạng xã hội, anh nhấn mạnh.

Động thái của Việt Nam

Theo các chuyên gia, nhiều nghiên cứu xác định được mạng xã hội là một trong những yếu tố góp phần suy giảm sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên, gây gián đoạn giấc ngủ cũng như giảm khả năng tập trung của các bạn. Trong khi đó, trẻ em dành ngày càng ít thời gian để vui chơi tự do với bạn bè hay khám phá thiên nhiên, khiến các em bị hạn chế cơ hội học tập và phát triển thực tế.

Thực tế ở Việt Nam, chính phủ đã và đang có nhiều bước tiến đáng ghi nhận. Như vào năm 2021, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chương trình Quốc gia đầu tiên về Bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng giai đoạn 2021-2025, và đang tiếp nhận phản hồi và đề xuất để hoàn thiện cho giai đoạn 2026-2030. Hay vào đầu năm 2025, Cục An toàn thông tin (Bộ TT-TT cũ) đã tổ chức khóa học trực tuyến về an toàn internet cho học sinh THCS và THPT.

Trong khi đó ở ngành giáo dục, thời gian qua các cấp lãnh đạo khuyến khích các trường áp dụng biện pháp để hạn chế học sinh sử dụng điện thoại di động và thiết bị điện tử trong giờ học, giờ ra chơi (trừ khi được giáo viên cho phép). Tại TP.HCM, Sở GD-ĐT TP.HCM cũng đang thí điểm hạn chế học sinh sử dụng điện thoại di động, thiết bị điện tử trong giờ ra chơi ở 16 trường học cho đến hết học kỳ 1 năm nay, trước khi nhân rộng trong toàn ngành.