Cuộc khởi nghĩa Cần Vương đầu tiên

Lê Trung Đình hiệu là Long Cang, sinh năm Đinh Tỵ (1857), người làng Phú Nhơn, nay thuộc phường Trương Quang Trọng, tỉnh Quảng Ngãi. Ông thi đỗ cử nhân khoa Giáp Thân (1884) ở trường thi Hương Bình Định. Là người dũng lược và có uy tín, Lê Trung Đình được văn thân Quảng Ngãi cử làm Chánh quản hương binh, sau đó lại được Nguyễn Duy Cung - lúc bấy giờ đang giữ chức Tham biện sơn phòng Nghĩa Định, bí mật cử ra kinh đô yết kiến người cầm đầu phe chủ chiến là đại thần Tôn Thất Thuyết để nhận lệnh tổ chức lực lượng và xây dựng kế hoạch chuẩn bị chống Pháp.

Nguyễn Tự Tân sinh năm Mậu Thân (1848), người làng Trung Sơn, nay thuộc xã Vạn Tường, tỉnh Quảng Ngãi. Năm Mậu Thìn (1868), ông đỗ tú tài tại trường thi Hương Bình Định. Là người cương trực, khí khái, Nguyễn Tự Tân không tiếp tục đi thi mà ở nhà dự mưu vào các hoạt động chuẩn bị kháng Pháp. Cùng với Nguyễn Thông - Bố chánh Quảng Ngãi, ông đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng căn cứ ở Tuyền Tung, nay thuộc xã Bình Minh, tỉnh Quảng Ngãi.

Nguyễn Tấn Kỳ sinh năm Quý Sửu (1853), người làng Châu Tử, nay thuộc xã Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Ông nổi tiếng tinh thông văn võ, giao thiệp rộng, kết thân với nhiều nhân sĩ ở phủ Bình Sơn.

Hưởng ứng chiếu Cần Vương, dựng cờ khởi nghĩa

Ngày 13.7.1885 (2 tháng 6 năm Ất Dậu), Lê Trung Đình cùng các thủ lĩnh hương binh kéo quân về tỉnh thành, đòi các quan lại đầu tỉnh cấp vũ khí, lương thực để chống Pháp, nhưng Quyền Bố chánh sứ Lê Duy Thụy và Quyền Án sát sứ Nguyễn Văn Dụ từ chối.

Ngay trong đêm ấy, 3.000 hương binh theo lệnh Chánh tướng Lê Trung Đình và Phó tướng Nguyễn Tự Tân từ chiến khu Tuyền Tung và các nơi khác tập kết về khu vực bãi sông Trà Khúc, phía tả ngạn, trước đền Văn Thánh (Văn miếu Quảng Ngãi) làm lễ tế cờ rồi vượt sông, tấn công tỉnh thành Quảng Ngãi. Được sự hỗ trợ của lực lượng nội ứng, nghĩa quân nhanh chóng đánh chiếm tỉnh thành, bắt giữ bọn quan lại, tịch thu ấn triện, vũ khí, triển khai tổ chức phòng thủ và phát động phong trào Cần Vương trong cả tỉnh, sẵn sàng ứng phó với quân xâm lược Pháp.

Nghĩa quân làm chủ tỉnh thành được 4 ngày thì bị tên phản bội Nguyễn Thân đưa lực lượng từ sơn phòng về, đánh lừa nghĩa quân mở cửa thành, rồi bất ngờ tấn công dữ dội. Nguyễn Tự Tân hy sinh giữa trận tiền, Lê Trung Đình bị bắt. Cuộc khởi nghĩa thất bại.

Ngày 23.7.1885 (23 tháng 5 năm Ất Dậu), Lê Trung Đình bị xử chém ở phía Bắc thành Quảng Ngãi.

Nguyễn Tấn Kỳ cũng rơi vào tay Nguyễn Thân nhưng ông tương kế tựu kế trá hàng, theo Nguyễn Thân lên căn cứ sơn phòng, hai ngày sau thì trốn thoát rồi cùng hai em là Nguyễn Tấn Dực và Nguyễn Tấn Quy liên lạc với nghĩa quân Quảng Nam, tiếp tục chống Pháp. Cuộc kháng chiến của nghĩa quân Nam - Ngãi không thành, Nguyễn Tấn Kỳ thất chí, tìm đến vùng núi An Thiện (nay thuộc xã Tam Anh, TP.Đà Nẵng), lập chùa trong hang Mèo Cào (tên chữ là Thiên Long Thạch động tự, tục gọi Chùa Hang), náu mình dưới pháp danh Tiên Long cư sĩ. Nguyễn Thân lần ra tung tích, bắt ông đưa ra Huế, giam ở lao Thừa Phủ. Lúc cuộc kháng chiến chống Pháp của nhân dân VN tạm thời lắng xuống, thực dân Pháp cho rằng phong trào Cần Vương đã suy yếu, nếu tiếp tục giam cầm những cựu thủ lĩnh của phong trào đã bị bắt và bị tù đày chỉ là cách làm cho sĩ phu và nhân dân thêm căm hận. Nguyễn Tấn Kỳ ra khỏi nhà lao Thừa Phủ trong hoàn cảnh đó.

Về quê, Nguyễn Tấn Kỳ lập am Phước Sơn (1910), náu mình trong câu kinh lời kệ, lặng lẽ ngấm nỗi bi phẫn của một tráng sĩ phải đành lòng nhìn vận nước sa cơ.

GS Đinh Xuân Lâm nhận định về cuộc khởi nghĩa Cần Vương ở Quảng Ngãi tháng 7.1885 như sau: "Nói riêng về phong trào Cần Vương tỉnh Quảng Ngãi thì đã bùng nổ rất sớm, ngay sau khi sự biến kinh thành xảy ra, đi trước các tỉnh khác phía Nam kinh thành Huế. Chỉ sau hai ngày Huế bị quân Pháp chiếm, ngày mồng 7/7 đã có lời kêu gọi văn thân, sĩ phu và nhân dân trong tỉnh đứng dậy đánh Pháp. Rồi tới ngày 13/7 văn thân trong tỉnh đã cầm đầu dân chúng đánh chiếm thành Quảng Ngãi và bắt giam các quan đầu tỉnh thân Pháp. Sở dĩ có được hành động quyết liệt và kịp thời như vậy vì trước đó ít lâu, tổ chức yêu nước Nghĩa hội đã được thành lập, đã xúc tiến một số công việc chuẩn bị như thành lập các đội hương binh, đoàn kiệt, do Cử nhân Lê Trung Đình đứng đầu" (Đinh Xuân Lâm, Phong trào Cần Vương tỉnh Quảng Ngãi - Đặc điểm phát triển và sự chuyển biến của phong trào Nam Trung kỳ hồi đầu thế kỷ XX).

Mộ phần và nơi thờ tự của Lê Trung Đình, Nguyễn Tự Tân, Nguyễn Tấn Kỳ đều đã được UBND tỉnh Quảng Ngãi ra quyết định công nhận Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.